Achtergrond over de EBI

1. Inleiding

Woensdag 16 januari 2001 werd Juan Ramon Rodriguez Fernandez, onder vrienden bekend als JuanRa, in het centrum van Amsterdam aangehouden. De aanhouding vondt plaats naar aanleiding van een internationaal aanhoudingsbevel uitgegeven door de Centrale rechtbank van instructie No. 5 te Madrid, Spanje. Het aanhoudingsbevel is gegeven omdat JuanRa ervan wordt verdacht twee namen van personen uit extreemrechtse kringen te hebben doorgegeven aan Garcia Jodrá. Deze laatste wordt er van verdacht lid te zijn van de ETA. Garcia Jodrá zou JuanRa hebben gevraagd verbindingspersoon van de ETA te worden. JuanRa weigerde dit.

Na voorgeleiding voor de Rechter-Commissaris werd besloten dat JuanRa in de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) te Vught diende te worden gedetineerd in afwachting van een uitleveringsverzoek door de Spaanse staat. Donderdag 24 januari 2002 beslist de selectiecommissie of JuanRa daadwerkelijk in de EBI wordt geplaatst.

Naar aanleiding van deze gang van zaken schetst dit artikel het regime van de EBI en de kritiek op de plaatsing van JuanRa in deze inrichting.

2. Wat is de EBI

De EBI behoort tot het penitentiaire complex 'Nieuw Vosseveld' te Vught. Justitie omschrijft de EBI als een gevangenis binnen de gevangenis. De EBI heeft een dubbele bestemming: zij is zowel huis van bewaring als gevangenis. Plaatsing in de EBI geschiedt voor een periode van zes maanden. Deze periode kan telkens voor zes maanden worden verlengd.

3. Voor wie is de EBI bedoelt?

De EBI is bedoeld voor twee categoriën gedetineerden:
1. gedetineerden die een extreem vluchtrisico vormen en die bij ontvluchting een onaanvaardbaar risico vormen voor de maatschappij in termen van recidivegevaar voor ernstige geweldsmisdrijven.
2. gedetineerden die bij ontvluchting een onaanvaardbaar risico vormen voorde maatschappij in termen van grote maatschappelijke onrust. Een gedetineerde zal met name binnen deze categorie vallen wanneer sprake is van een ernstig zeden- of geweldsmisdrijf.

De populatie van de EBI, aldus de minister van justitie, wordt gevormd door een zeer kleine en selecte groep. Van de 40 000 personen die op jaarbasis in een penitentiaire inrichting worden opgenomen worden er niet meer dan vijftien à twintig in de EBI opgenomen omdat het in deze gevallen om personen gaat die niet op verantwoorde wijze binnen een regulier beveiligde inrichting kunnen verblijven. De gemiddelde verblijfsduur in de EBI neemt almaar toe en bedroeg in 2000 rond de twee jaar.

4. Het regime binnen de EBI

Het regime binnen de EBI is het zwaarste detentieregime in Nederland. In de loop van haar nog korte geschiedenis heeft de EBI al heel wat regimewijzigingen gekend. De ervaring leert dat elk incident leidt tot verscherping van het regime en/of de beveiligingsmaatregelen in negatieve zin voor de gedetineerden.

De gedetineerde heeft er recht op dat hij een uur per dag wordt gelucht in de daartoe bestemde 'luchtbox'. Daarnaast heeft een gedetineerde recht op tweemaal per week een half uur sport. De activiteiten buiten de cel vinden vaak in afzondering en op zijn hoogst in het bijzijn van de twee a drie gedetineerden die gezamenlijk een afdeling vormen.

De gedetineerde heeft eenmaal per week recht op bezoek van een volwassene, eventueel vergezeld van twee kinderen. Dit bezoek moet lang van te voren worden aangevraagd aangezien de antecedenten van bezoekers eerst worden nagetrokken. De directeur van de EBI mag bezoekers voor onbepaalde tijd de toegang weigeren. Alle bezoek, ook dat van de advocaat en andere rechtshulpverleners vindt plaats acher glas en - met uitzondering van het advocatenbezoek - onder direct toezicht. De gedetineerde moet voor en na het bezoek van kleding wisselen en wordt gevisiteerd (een eufemisme voor onderzoek aan de "natuurlijke lichaamsholten", wat weer een eufemisme voor een vinger in je anus is). Door middel van een kort geding is afgedwongen dat een gedetineerde eenmaal per maand een bezoek zonder glazen afscheiding mag ontvangen. Dit bezoek is zeer streng gereglementeerd: de bezoekers worden voor en na het bezoek gefouilleerd, alleen het geven van een hand bij begin en einde van het bezoek is toegestaan. veel gedetineerden zien af van dit open bezoek vanwege de indruk die het op de bezoeker achterlaat.

De gedetineerde kan aan een boeienregime onderworpen worden. Dit is in de praktijk meer regel dan uitzondering (vrijwel iedere gedetineerde in de EBI is aan het boeienregime onderworpen). Het boeienregime komt er op neer dat de gedetineerde voor het verlaten van zijn cel door bewakers, via een daartoe bestemd luik in de celdeur, wordt geboeid, iedere keer wanneer hij zijn cel verlaat.

Telkens wanneer de gedetineerde in fysiek contact met bewakers is geweest wordt hij gefouilleerd, na contact met de buitenwereld, of wanneer de gedetineerde binnen de inrichting bij, bijvoorbeeld, de kapper is geweest wordt hij gevisiteerd. Celcontrole vindt dagelijks plaats. Eenmaal in de week vindt er een uitgebreide celcontrole plaats waarbij de gedetineerde wordt gevisiteerd.

5. Kritiek op de EBI

In 1998 werd een rapport van The European Comittee for the Prevention of Torture (CPT) gepubliceerd waarin het volgende werd gesteld met betrekking tot het EBI-regime:

The delegation's lengthy interviews with eight prisoners held in the (T)EBI and EBI indicated that the regime as a whole was having harmful psychological consequences for those subjected to it. Indeed, the interviews revealed a consistent association of psychological symptoms which appeared to have been induced by the regime. The inmates concerned displayed the following symptom profile:

- feelings of helplessness, which took the form of a disturbance of normal identity and severe difficulty of projection into the future; in certain cases, the loss of identity was associated with definite episodes of depersonalisation;

- feelings of powerlessness, closely linked to helplessness, and leading to regression and excessive pre-occupation with bodily functions;

- anger, the predominant emotion being one of rage (clearly linked to feelings of powerlessness) and directed against self (with expressions of low esteem, lack of confidence and associated depressive symptoms) and others;

- communication difficulties, associated with the above-mentioned depersonalisation symptoms.

The delegation's concerns about the harmful psychological consequences of the regime were reinforced during its subsequent visit to the Dr S. van Mesdag Clinic, where it interviewed a number of patients who had previously been held in the (T)EBI or EBI, in whom persistent psychological sequelae (insomnia; anxiety symptoms; disturbance of identity; emotional liability and psychosomatic symptoms) were clearly present.

In the light of all of the information at its disposal, the CPT has been led to conclude that the regime currently being applied in the (T)EBI and EBI could be considered to amount to inhuman treatment. To subject prisoners classified as dangerous to such a regime could well render them more dangerous still.

Het CPT raadde de Nederlandse overheid aan het regime te herzien en beval tevens een onafhankelijk onderzoek aan. Deze aanbevelingen hebben tot op heden niet tot gevolgen geleid anders dan het voornemen een onderzoek in te stellen .

Ook individuele Raadsleden, kamerleden en de binnen de EBI werkzame geestelijke verzorger dominee Van Brussel hebben kritiek op het EBI-regime geleverd.

6. De plaatsing van JuanRa in de EBI

Uit het bovenstaande mag blijken dat je plaatsing in de EBI je ergste vijand nog niet zou toewensen. Dat JuanRa thans in de EBI is geplaatst is echter te grof voor woorden. De feiten waar JuanRa van verdacht wordt staan in geen verhouding tot het regime waarin hij is geplaatst. Hij wordt niet verdacht van zeden- of geweldsmisdrijven en uit niets blijkt dat hij überhaupt vluchtgevaarlijk is, laat staan extreem vluchtgevaarlijk. Het is zelfs maar de vraag of de feiten waarvan hij wordt verdacht wel strafbaar zijn. Er is ook geen enkele reden voor maatschappelijke onrust in geval van ontsnapping. Dat deze onrust wellicht toch zou kunnen ontstaan is het gevolg van de mediahype waarin JuanRa geheel ten onrechte tot ETA-lid is gebombardeerd en waar elke verdachtmaking van terrorisme genoeg is om de onschuldpresumptie en overige rechten van verdachten (zoals het gebruik om niet met naam en toenaam, inclusief foto in de media te verschijnen) met voeten te treden. Het kan echter niet zo zijn dat JuanRa door plaatsing in het EBI-regime wordt gestraft voor een mediahype die buiten zijn toedoen is ontstaan.

Tot slot kan, ter illustratie van de terrorismehype, de post-11-september-zaak van Juan Ramon Rodriguez Fernandez vergeleken worden met de pré-11-september-zaak Esteban Murillo Zubiri. Esteban werd juli 2000 aan Spanje uitgeleverd in verband met samenwerking met de ETA. Deze vermeende samenwerking (Esteban is niet veroordeeld) bestond uit de daadwerkelijke hulp bij een moordaanslag. Esteban was een overtuigd activist voor de Baskische onafhankelijkheid. Esteban was al 13 jaar op de vlucht. Toch werd hij in een gewoon regime in de Haarlemse Koepelgevangenis geplaatst. Voor dit verschil in behandeling is maar een verklaring: 11 september, en de daaropvolgende campagne tegen dissidentie.

Amsterdam, 20 januari 2002